Abstrak
Tradisi Mitoni ing Kabupaten Sukoharjo
Armin Retno Vitasari
Tembung kunci : tradisi ; mitoni
Tradisi mitoni yaiku salah sawijining
tradisi masyarakat Jawa, upacara iki diarani mitoni asale saka tembung pitu
sing artine tujuh. Upacara mitoni dilaksanakake nalika umur kandhungan ngancik
pitung sasi lan nalika ngandhung kaping sepisan. Mitoni utawa slametan pitung
sasen, ditindakake sawise umur kandhungan ibu ganep pitung sasi utawa luwih.
Metode observasi sing digunakake yaiku metode wawancara, amarga tradisi iki ora
saben wong sing ngandhung pitung sasi nindhakake tradisi mitoni. Ana ing daerah
tartamtu uga bisa diarani upacara tingkeban. Tradisi mitoni iki dilaksanakake
kanthi siraman nganggo banyu kembang setaman. Yaiku ibu sing ngandhung utawa
mbobot pitung sasi wis nganggo kain motif batik parang kusuma, sida mukti, sido
luhur, lan truntum kasebut nindakake siraman. Siraman kasebut dilaksanakake
dening sesepuh sing jumlahe 7 wong. Banjur sawise siraman kasebut raup saka
banyu kendi pitu mata air lan kendine dipecah. Sawise kuwi nglebokake endhog ayam
kampung ana ing kain sing dianggo ibu, banjur ditrobosake nganti pecah. Banjur
dilanjutake medhot lawe utawa janur kuning sing wis ditali ana weteng. Calon
simbah bayi nggowo kambil banjur ditrobosake neng jero kain sing dianggo calon
ibu lan ditampani dening ibu besan. Sing pungkasan yaiku calon bapak ngrahapi
sego kuning sing wis digawe tumpeng, lan dilanjutake dodolan dhawet. Bayare
nganggo pecahan gendheng sing digawe mirip kaya dhuwit logam.
A.
Pendahuluan
Latar
Belakang
Tradisi
mitoni iki ditindakake kanggo keslametan bayi lan calon ibu. Lan uga ana sing
nganggep kanggo tolak balak. Dilaksanakake
nalika usia kandhungan wis ngancik pitung sasi luwih, ancase supaya
nalika lairan bisa lancar ora ana alangan apa wae. Uga bayi sing wis lair
slamet ora cacat. Banjur pasrah dhiri lair lan batin, supaya diwenehi
kebagaswarasan. Lan kanthi berkahe Allah, uga nyiapake sego tumpeng, kembang
setaman, lan kambil enom. Tradisi mitoni iki wis ana nalika jaman nenek moyang.
Saengga tradisi iki dipitaya dening saperangan masyarakat. Akeh masyarakat sing
mitayani, menawa nindakake tradisi mitoni bisa slamet saka bebaya sing ngancem
bayi lan calon ibu.
Rumusan
Masalah
Papan
sing digunakake kanggo tindakake upacara mitoni kasebut yaitu ana ing ngomah
pihake sing lanang. Ruang sing dianggo yaiku ruang tengah utawa ruang sing
cukup kanggo prosesi mitoni. Dene keadaan geografis Kabupaten Sukoharjo yaiku
ambane 444,666 km2, panggonane 7o 32’17” – 7o
49’32” LS lan 110o 42’06,79” – 110o 57’33,7” BT, lan ana
ing ketinggian 80 m – 125 m ing dhuwur permukaan laut.
Landasan
Teoritis
Tradisi
Tradisi
miturut Kamus Besar Bahasa Indonesia (KBBI) yaiku adat kebiasaan sing
turun-temurun (saka nenek moyang) sing iseh dilakokake ana ing masyarakat.
Tradisi (Basa Latin: traditio, “diteruskan”) utawa kebiasaan, pengertian sing paling
sederhana yaiku salah sawijining perkara sing wis ditindakake wiwit biyen lan
dadi bagian saka panguripan klompok masyarakat, biasane saka salah sawijining
negara, kebudayaan, wektu, utawa agama sing padha. Hal sing paling penting saka
tradisi yaiku anane informasi sing diterusake saka generasi lan generasi
sapiturute sing tertulis utawa lisan, amarga tanpa anane iku, sawijining
tradisi bisa punah. Ing pengertian liya tradisi yaiku adat-istiadat utawa
kebiasaan sing turun temurun sing iseh dilakokake ana masyarakat. Ing
sawijining masyarakat jedhul penilaian menawa cara-cara sing wis ana yaiku cara
sing paling apik kanggo ngrampungake persoalan.
Mitoni
Mitoni
asale saka tembung pitu sing artine tujuh. Saengga bisa diartikake nindakake
upacara pitung sasen ibu sing ngandhung usia kandhungane ngancik pitung sasi
utawa luwih.
Mitoni
ora bisa ditindakake nalika dina-dina biasa. Mbutuhane tanggal lan dina sing
apik miturut pepetungan Jawa supaya ora ana alangan sing ora cocok ing tembe
mburi. Ora namung kuwi. Prosesi iki uga mbutuhake papan khusus nalika
nindakake. Umume, adicara mitoni ditindakake wayah awan utawa sore ing pasren
utawa papan kanggo para petani muja Dewi Sri. Ananging amarga wayah kuwi angel
nggolek papan kasebut, banjur adicara mitoni bisa ditindakake ing ruang tengah
utawa ruang kaluwarga sing cukup kanggo nampung tekane tamu (Adriana 2011:8).
B.
Metode Observasi
Metode sing dianggo
yaiku metode wawancara. Dene hal sing ditakokake ngenani prosesi tradisi mitoni
kasebut kalampahan. Lan apa wae sing kudu digunakake nalika prosesi mitoni
kalampahan. Sarta kaya ngapa prosese ana ing tradisi mitoni utawa yen ana
daerah tartamtu uga diarani tingkeban.
C.
Hasil lan Pembahasan
Tradisi mitoni iki
dilaksanakake nalika usia kandhungan ibu ngancik pitung sasi munggah. Ancase
kanggo keslametan bayi lan ibune utawa kanggo tolak balak. Ana ing upacara iki,
ibu sing lagi ngandhung nyuwun marang Gusti supaya diwenehi rahmat lan berkah
saengga bayi sing arep dilairake slamet lan sehat. Utawa ana sing nganggep kanggo
tolak balak.
Gambar 1.
Prosesi Siraman
Dene
tata cara tradisi mitoni antarane yaiku :
1.
Siraman
saka sesepuh cacahe 7 wong, maknane nyuwun donga pangestu supaya suci lair lan
batin. Sawise upacara siraman rampung, banyu kendi pitung mata air dianggo raup
banjur sawise banyu kendi wis entek, kendine dipecah.
2.
Nglebokake
endhog ayam kampung ana sajeroning kain (sarung) calon ibu saka bojone lewat
weteng nganti pecah, kanggo simbol harapan supaya bayi lair kanthi lancar,
tanpa alangan.
3.
Medhot
lawe utawa janur kuning yang wis ditali ana ing wetenge calon ibu, sing medhot
yaiku calon bapake bayi nganggo keris brojol sing ujunge wis diwenehi rempah
kunir. Maknane supaya bayi ing kandhungan lair kanthi gampang.
4.
Calon
simbah saka pihak calon ibu bayi, nggendhong kambil gading dikancani dening ibu
besan. Sadurunge kambil gading ditrobosake saka dhuwur menyang jero kain sing
dianggo calon ibu lewat weteng mengisor, banjur ditampani dening calon simbah.
Maknane supaya bayi lair gampang ora ana kasusahan.
5.
Upacara
milih sego kuning sing wis ditata ana ing takire calon bapak. Sawise kuwi
dilanjutake upacara dodolan dhawet lan rujak, bayare nganggo pecahan gendheng
(kreweng) sing wis digawe bunder, mirip kaya dhuwit logam. Asile dodolan mau
dilumpukake ana ing kuali saka tanah liat. Kuali sing isine dhuwit kreweng
banjur dipecah neng ngarep lawang. Maknane supaya anak sing dilairake entuk
rejeki akeh, lan bisa nguripi kaluwargane sarta amale akeh.
Gambar 2.
Sego Tumpeng
Sawijining
adicara upacara mitoni iki, ora ana larangan-larangan sing kudu ditindakake.
Anjurane sing kudu ditindakake yaiku kudu milih dina sing apik. Tuladhane
mituru adat jawa, mitoni iku kudu dilaksanakake Senin awan nganti bengi. Uga
bisa Jumat awan nganti bengi, sadurunge wulan puranamasidhi.
Miturut
tradisi Jawa, upacara ditindakake tanggal ganjil sadurunge wulan purnama. Sing
nyiram jumlahe uga ganjil misale 5, 7, utawa 9 wong. Wektu nindakake antarane
jam 9.00 nganti jam 11.00. Calon ibu adus lan kramas nganti resik, nandhakake
menawa nduweni niat suci lan resik. Kira-kira jam 15.00-16.00, upacara
tingkeban diwiwiti, miturut kapitayan wayah kuwi widadari mudhun adus.
Gambar 3.
Bathik Parang Kusuma
Motif
bathik parang kusuma, nduweni makna urip kudu dilandesi dening perjuwangan kanggo
golek seneng lair lan batin, ibarat wangine kembang kusuma. Tuladhane, kanggo
wong Jawa, sing paling penting utama saka urip ing masyarakat yaiku wangi utawa
kabecikan dhiri tanpa ningalake norma-norma sing ana lan sopan santun supaya
bisa urip slamet saka bebaya lair lan batin.
Gambar 4.
Bathik Sido Mukti
Bathik
motif sido mukti nduweni makna kemakmuran. Miturut wong Jawa, urip sing
diangen-angen saliyane keluhuran budi, pocapan, lan tindak tanduk, yaiku supaya
uripe bisa kasil mukti lan makmur donya utawa akhirat. Wong urip ing donya
yaiku nggayuk kemakmuran lan trentrem lair lan batin.
D.
Panutup
Saka andharan ing
dhuwur bisa disimpulake menawa upacara tradisi mitoni maknane kanggo keslametan
bayi lan calon ibu. Lan nyuwun dhumateng Allah supaya lairane mangko diwenehi
gampang lan lancar. Sarta nalika bayi wis lair, supaya bayi pikantuk kesehatan
lan berkah saking Allah. Saran utawa masukan ngenani tradisi mitoni iki yaiku kudune
masyarakat sing nganut agama islam, sing nindakake tradisi mitoni kudu
mangerteni kaitane karo ajaran islam. Dene masyarakat sing nonmuslim uga kudu
mangerteni lan paham kepriye kaitane karo agama sing dianut. Supaya ora
nyimpang karo aturan agama sing dianut.
Daftar Pustaka
Gunasasmita.
Kitab Pribmon Jawa Serbaguna. Yogyakarta:
Soemodidjaja
Mahadewa, 2009.
Tjakraningrat, K.P. Harya Atassadhur Adimmakna. Yogyakarta:
Soemodidjaja
Mahadewa, 1880.
Bektijamal Adimmakna. Yogyakarta: Soemodidjaja Mahadewa, 1880.
Betaljemur Adimmakna. Yogyakarta: Soemodidjaja Mahadewa, 1880.
0 komentar:
Posting Komentar